Uniwersytet Krakowski 1364-1780

Fundacja

Uniwersytet w Krakowie (Universitas Studii Generali Cracoviensis, Universitas Cracoviensis, od XVI w. określany często również jako Academia Cracoviensis) został założony przez króla Kazimierza Wielkiego na mocy dokumentu fundacyjnego z 12 maja 1364 r. 1 września 1364 r. papież Urban V wystawił bullę erygującą kanonicznie uczelnię z trzema wydziałami: sztuk wyzwolonych, prawa i medycyny. Wkrótce zaczęły funkcjonować wydziały sztuk wyzwolonych i medycyny, ale po śmierci króla Kazimierza w 1370 r. działalność uniwersytetu zamarła. W latach 1390-1393 udało się uruchomić wykłady z zakresu sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa kanonicznego. W wyniku starań pary królewskiej Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły papież Bonifacy IX bullą z 11 stycznia 1397 r. erygował w Krakowie Wydział Teologii. Po śmierci Jadwigi król Władysław Jagiełło dokonał drugiej fundacji uniwersytetu dokumentem z 26 lipca 1400 r. Od tego czasu uniwersytet rozwijał się i działał nieprzerwanie. W 1780 r. w wyniku reformy przeprowadzonej przez Hugona Kołłątaja nastąpiła całkowita zmiana ustroju uczelni, której nadano nową nazwę – Szkoła Główna Koronna (Schola Princeps Regni Poloniae).

Władze centralne

Na czele uniwersytetu stał rektor (rector, rector generalis). Był wybierany przez profesorów z ich grona w pośrednich kilkustopniowych wyborach. Jego kadencja początkowo trwała rok. W 1419 r. wprowadzono kadencję półroczną. W semestrze zimowym wyboru dokonywano w dniu św. Gawła (16 października), a w semestrze letnim w dniu św. Jerzego i św. Wojciecha (23 kwietnia). Rektor miał pełną jurysdykcję nad całą społecznością uniwersytecką w sprawach cywilnych oraz w lżejszych sprawach kryminalnych. Jurysdykcji tej podlegali również uczniowie szkół, księgarze (od XV w.), drukarze (od XVI w.), i malarze (od XVIII w.). Rektor sprawował sądy przy udziale powołanych przez niego asesorów (assesores). Wyznaczał także dwóch bedlów (bedellus, sapientia), którzy pełnili funkcje ceremonialne i pomocnicze. Bedlowie pełnili dodatkowo funkcję oskarżycieli z urzędu w sądzie rektorskim (instigator officii rectoralis). W wyjątkowych sytuacjach rektora w zarządzaniu uczelnią zastępował powoływany czasowo wicerektor (vicerector), a w sprawowaniu sądów - wyznaczony z grona asesorów sędzia (iudex surrogatus).

Najważniejsze sprawy dla uniwersytetu były podejmowane na zgromadzeniu wszystkich profesorów (convocatio generalis ommium magistrorum salariatorum), które zwoływał i któremu przewodził rektor. W bieżącym zarządzaniu uniwersytetem rektor miał do pomocy radę. Jej skład stopniowo się poszerzał i od XVII w. tworzyło ją 20 konsyliarzy (consiliarii rectoris). Byli to dziekani wszystkich wydziałów, czterech najstarszych stażem profesorów z wydziałów: teologicznego i prawa (patres seniores), pięciu przedstawicieli wydziałów, dwóch konsyliarzy z nominacji rektora oraz urzędnicy ogólnouniwersyteccy: prokurator, notariusz, syndyk i orator.

Prokurator (procurator generalis bonorum Universitatis) zarządzał majątkiem ogólnouniwersyteckim. Urząd ten pojawił się w pierwszej połowie XV w. Prokurator był wybierany przez zgromadzenie ogólne profesorów, początkowo na kilka lat, a od 1518 r. na dwuletnią kadencję.

Notariusz (notarius Universitatis, notarius officii rectoralis, notarius actorum rectoralium, actuarius) zapewniał obsługę notarialną uniwersytetu. Urząd ten został powołany uchwałami zgromadzenia ogólnego uniwersytetu z 1494 i 1501 r.

Syndyk uniwersytetu (syndicus generalis Universitatis) reprezentował interesy uczelni na forum zewnętrznym, przede wszystkim przed sądami świeckimi i kościelnymi. Urząd ten powstał na początku XVI w.

Oratorem uniwersyteckim (orator Universitatis) był od 1531 r. profesor zajmujący kolegiaturę retoryki z fundacji Nowka. Jego obowiązkiem było wygłaszanie w imieniu uniwersytetu mów na powitanie króla, biskupów i innych dostojnych gości. Od 1616 r. zadanie to przejął profesor wymowy zajmujący katedrę z fundacji biskupa Piotra Tylickiego (orator Tylicianus).

Kanclerzem uniwersytetu był z urzędu biskup krakowski (cancellarius Universitatis). Zatwierdzał egzaminy i promocje na Wydziale Sztuk, nadawał licentiam docendi oraz opiekował się uczelnią. Ze względu na liczne obowiązki w Kościele i państwie biskup krakowski mianował z grona profesorów swych zastępców – wicekanclerzy: dla całego uniwersytetu (vicecancellarius Universitatis) lub poszczególnych wydziałów (vicecancellarius facultatis).

W 1410 r. powołany został urząd konserwatorów praw uniwersytetu (conservatores iurium et privilegiorum Universitatis). Byli to z urzędu dziekani kapituł katedralnych gnieźnieńskiej, krakowskiej i wrocławskiej. Od 1429 r. dziekana krakowskiego zastąpił opat klasztoru cystersów w Mogile. Konserwatorzy zajmowali się obroną praw, przywilejów i majątku uniwersytetu oraz studentów, bakałarzy i profesorów. Mieli prawo pozywania do Krakowa przed swój sąd obwinionych z innych diecezji i krajów. Swoje uprawnienia konserwatorzy wykonywali często poprzez wicekonserwatorów (viceconservatores) wyznaczanych z grona profesorów. Od XVI w. urząd konserwatorów stracił na znaczeniu.

Wydziały

Na Uniwersytecie Krakowskim funkcjonowały cztery wydziały: sztuk wyzwolonych (filozofii), medycyny, prawa i teologii. Przewodzili im dziekani, wybierani przez profesorów danego wydziału. Wybory odbywały się co semestr: w sobotę przed św. Gawłem i analogicznie w sobotę przed św. Jerzym i św. Wojciechem. Dziekani czuwali nad uniwersyteckimi zajęciami, egzaminami i dochodami wydziałów. Mieli do pomocy dwóch lub trzech konsyliarzy (consiliarii facultatis) wybieranych na kadencje semestralne. Członkami wydziału byli inkorporowani do niego profesorowie, którzy wchodzili w skład zgromadzenia wydziałowego. Szczególną rolę na każdym z wydziałów odgrywał najstarszy stażem profesor (senior pater).

Zajęcia na wydziałach prowadzili bakałarze, licencjaci i magistrzy/doktorzy. Profesorowie na wydziałach dzielili się na zwyczajnych (lectores ordinarii, professores ordinarii) i nadzwyczajnych (lectores extraordinarii, professores extraordinarii). Na Wydziale Sztuk Wyzwolonych (Filozofii) istniał dodatkowy podział na kolegiatów z Kolegium Większego (collegiati/collegae maiores), kolegiatów z Kolegium Mniejszego (collegiati/collegae minores) oraz wykładowców nie należących do kolegiów (extranei). Wśród tych ostatnich wyróżniano dwie kategorie: inkorporowanych do wydziału (extranei de facultate) i nie będących członkami wydziału (extranei de non facultate). Zajęcia uniwersyteckie w semestrze zimowym (commutatio hyemalis, brumalis) rozpoczynały się nazajutrz po św. Łukaszu (19 października), zaś w semestrze letnim (commutatio aestivalis) nazajutrz po św. Marku (26 kwietnia).

Egzaminy na stopień bakałarza sztuk wyzwolonych (filozofii) odbywały się zasadniczo cztery razy w roku w okresie Suchych Dni. Terminy te były określane w źródłach w bardzo różnorodny sposób. Przypadały one po Środzie Popielcowej (luty-marzec), po Zesłaniu Ducha Świętego (maj-czerwiec), po Podwyższeniu Krzyża Świętego (po 14 września) i po św. Łucji (po 13 grudnia). Egzaminy na stopień magistra sztuk wyzwolonych (doktora filozofii) rozpoczynały się raz w roku około święta Objawienia Pańskiego (przed lub po 6 stycznia). Na wydziałach wyższych nie było stałych zwyczajowo przyjętych terminów. Egzaminy rozpoczynały proces uzyskania stopnia, który trwał kilka tygodni, a nawet kilka miesięcy. Całą procedurę wieńczyła uroczysta promocja.

Kolegia

Król Władysław Jagiełło 22 lipca 1400 r. ustanowił dla Uniwersytetu Krakowskiego kolegium zwane Kolegium Królewskim, Kolegium Artystów, a później najczęściej Kolegium Większym (Collegium Regis Wladislai, Collegium Artistarum, Collegium Maius). Było przeznaczone przede wszystkim dla profesorów Wydziału Teologii i Wydziału Sztuk Wyzwolonych. W latach 1403–1406 powstało Kolegium Prawnicze (Collegium Iuridicum, Collegium Iurisperitorum) dla profesorów prawa, zaś w 1449 r. Kolegium Mniejsze (Collegium Minus) dla młodszych profesorów sztuk wyzwolonych. W XV–XVII w. zostało ufundowanych kilka kolegiów studenckich, zwanych bursami: Bursa Ubogich (Bursa Pauperum) funkcjonująca od 1410 r., Bursa Filozofów (Bursa Philosophorum) przed 1447 r., Bursa Jeruzalem (Bursa Jerusalem) od 1456 r., Bursa Grochowa (Bursa Pisarum) od 1440 r., która w 1471 r. została zamieniona na Bursę Prawników z fundacji Jana Długosza (Bursa Longini/Iurisperitorum). Nowożytnymi kolegiami studenckimi były: Bursa Sysyniusza (Contubernium Sisinianum) funkcjonująca od 1641 r., Bursa Śmieszkowica (Contubernium Gelonianum) od 1646 r. i Bursa Starnigielska (Contubernium Starnigelanum) od 1647 r. Mieszkania studentom zapewniały również inne bursy nie mające charakteru kolegiów studenckich, np. Bursa Bogatych (Bursa Divitum) istniejąca w latach 1428–1476, Bursa Węgierska (Bursa Hungarorum) istniejąca w latach 1464/1470–1535, Bursa Niemiecka (Bursa Theutonicorum) istniejąca w latach 1488–1558. Wielu studentów mieszkało również przy krakowskich szkołach parafialnych.

Trzy kolegia profesorskie stanowiły odrębne korporacje w ramach uniwersytetu. Na czele każdego kolegium stał prepozyt (praepositus collegii), wybierany przez członków danego kolegium. Kadencja prepozytów w Collegium Maius i Collegium Iuridicum trwała jeden semestr, zaś w Collegium Minus trzy miesiące. Zarządzali oni sprawami kolegium, przewodniczyli zgromadzeniu członków i sprawowali jurysdykcję nad kolegiatami. Prepozyci mieli do pomocy konsyliarzy (consiliarii) wybieranych przez członków kolegium. Początkowo w Collegium Maius w zarządzie gospodarczym prepozyta wspierał prowizor (provisor, praepositus cellarii), a od 1456 r. także skarbnicy (fiscarii). Szczególny autorytet w każdym z kolegiów posiadał najstarszy stażem profesor (senior pater).

Uposażeniem profesorów–członków kolegium były katedry zwane kolegiaturami. Pierwsze kolegiatury dla wykładowców sztuk wyzwolonych (professores regales, professores regii) oraz teologii ufundował w 1401 r. król Władysław Jagiełło, natomiast dla prawników biskup krakowski Piotr Wysz, kanclerz uniwersytetu. Następne kolegiatury powstały w wyniku prywatnych fundacji. Do takich należą przykładowo kolegiatury Jana Stobnera (ufundowana ok. 1405 r.) i Marcina Króla z Żurawicy (ok. 1450 r.) dla mistrzów sztuk wykładających dzieła z zakresu astronomii, astrologii i matematyki; kolegiatury Tomasza Nowki (1406 r.) i Katarzyny Mężykowej (1420 r.) dla mistrzów sztuk wykładających gramatykę i retorykę. Z czasem prywatne kolegiatury związane z Wydziałem Sztuk Wyzwolonych weszły w skład utworzonego w 1449 r. Collegium Minus. Kolejne fundowane katedry były włączane do istniejących trzech kolegiów profesorskich w zależności od wykładanych przedmiotów. Niektóre z nich nie miały stałej przynależności i były obsadzane zamiennie: raz przez członka Collegium Maius, raz przez członka Collegium Minus. Część katedr pozostała poza kolegiami i funkcjonowała przy wydziałach. Nazwy katedr pochodziły od nazwisk fundatorów, nazwy uposażenia lub od wykładanego przedmiotu.

W kolegiach studenckich (bursach) funkcję przełożonych pełnili seniorzy (senior bursae, senior contubernii), których powoływało zgromadzenie ogólne uniwersytetu z grona młodych profesorów. Doradcami i pomocnikami seniora byli konsyliarze (consiliarii), wybierani na kadencje semestralne spośród studentów zamieszkujących bursę. Ogólny nadzór nad kolegiami studenckimi sprawowali prowizorzy (provisor bursae, provisor contubernii) powoływani z grupy starszych profesorów.

Uposażenie

Uposażenie Uniwersytetu Krakowskiego narastało stopniowo od drugiej fundacji w 1400 r., bowiem pierwotne zapisy z dokumentu fundacyjnego z 1364 r. nie zostały zrealizowane. Na uposażenie uniwersytetu składały się beneficja kościelne, nieruchomości, dziesięciny, dochody z cła i żup krakowskich, wsi, folwarków, kamienic i innych. Struktura majątku, podział dochodów i sposób zarządzania były bardzo skomplikowane.

Do najważniejszych beneficjów kościelnych należały:

dwie kanonie w kapitule katedralnej krakowskiej (od 1401 r.);
prałatury i kanonie w kapitule kolegiackiej św. Floriana na Kleparzu oraz 3 kancelarie dzielnicowe afiliowane do tej kolegiaty (od 1401 r.);
probostwo kościoła św. Anny w Krakowie (od 1418 r.), a po erygowaniu kolegiaty św. Anny w 1535 r. tamtejsze prałatury i kanonie;
prałatury i kanonie kolegiaty Wszystkich Świętych w Krakowie (od 1490 r.);
probostwa w Luborzycy, Olkuszu, Nowym Korczynie, Przemykowie, Pajęcznie, w kościele św. Mikołaja na Wesołej za murami Krakowa, a także rektoraty kościołów św. Wojciecha i św. Marii Magdaleny w Krakowie.

Od połowy XVI w. rozwijał się system stypendiów dla studentów Uniwersytetu Krakowskiego. Były to tzw. borkarny (borcarnae, borcanae), którymi zarządzali wyznaczeni profesorowie (provisor borcanae).

Szkoły i inne instytucje związane z uniwersytetem

Pod jurysdykcją rektora Uniwersytetu Krakowskiego znajdowały się również szkoły w aglomeracji krakowskiej: katedralna, kolegiackie i parafialne. Bakałarze i magistrzy z uniwersytetu często pełnili w nich funkcje nauczycieli i kierowników (rector scholae, senior scholae). Wielu profesorów prowadziło też nauczanie prywatne (praeceptores). W 1588 r. Uniwersytet Krakowski założył humanistyczną szkołę średnią, zwaną później Szkołami Nowodworskimi (Classes, Scholae Novodvorscianae, Collegium Vladislavianum). Funkcjonowały w niej cztery klasy: gramatyki, poetyki, retoryki i dialektyki. Nauczycielami byli profesorowie uniwersytetu, a ogólną pieczę sprawował prowizor.

W XVII i XVIII w. Uniwersytet Krakowski objął opieką ok. 30 szkół na terenie Rzeczypospolitej: miejskich, parafialnych, kolegiackich i katedralnych, które nazywano koloniami akademickimi (coloniae academicae). Do najznakomitszych należała humanistyczna Akademia Lubrańskiego w Poznaniu (założona w 1519 r.) oddana pod zarząd uniwersytetu w 1619 r. Uniwersytet kontrolował działalność kolonii oraz wyznaczał ich dyrektorów i nauczycieli spośród swoich bakałarzy i magistrów. W 1723 r. zostało utworzone seminarium akademicko-diecezjalne w Krakowie (seminarium academicum, seminarium academico-dioecesianum), w którym profesorowie uniwersytetu sprawowali funkcję kierownika (praefectus seminarii). Od XVIII w. Uniwersytet Krakowski posiadał drukarnię zarządzaną przez wyznaczonego profesora (administrator/praefectus typographiae).

Dokumentacja działalności uniwersytetu

Dokumentacja poszczególnych urzędów uniwersyteckich była prowadzona niejednolicie i z różną systematycznością. Różny jest także jej stan zachowania. Podstawę organizacji i działalności uniwersytetu, wydziałów i kolegiów stanowiły statuty. Dokumentację centralną prowadził początkowo rektor, sam lub przy pomocy innych osób, a od przełomu XV i XVI w. z udziałem notariusza uniwersytetu. Najważniejszymi księgami urzędowymi prowadzonymi przez urząd rektora były: metryka uniwersytecka, akta sądu rektorskiego i księgi uchwał zgromadzenia ogólnego profesorów. Na wydziałach prowadzenie dokumentacji było obowiązkiem dziekana. Na Wydziale Sztuk główne serie ksiąg urzędowych tworzyły księgi uchwał, księgi promocji i księgi pilności. Z dokumentacji wydziałów wyższych zachowały się nieliczne księgi uchwał oraz księgi wydziałowe, w których umieszczano m.in. statuty, uchwały i katalogi promowanych. Własne księgi urzędowe prowadziły też kolegia profesorskie i studenckie (bursy). Osobny typ dokumentacji stanowiły księgi rachunkowe, inwentarze majątku i kopiariusze dla poszczególnych jednostek uczelni, kościołów, dóbr lub funduszów.

Biblioteki kolegiów oraz biblioteki prywatne profesorów i studenów zawierały liczne rękopisy i druki. Ich istotną część stanowi autorska twórczość. Zachowały się w nich także noty proweniencyjne i inwentaryzacyjne, kolofony i glosy, które przynoszą dodatkowe informacje biograficzne na temat właścicieli, autorów, kopistów i czytelników poszczególnych dzieł.